ÜZÜMLÜ'DE MANİ SÖYLEME GELENEĞİ ve MANİLER

 

            Mani  sözcüğüne ilişkin pek çok şey söylenmesine rağmen kaynağı bilinmemektedir. Yörelere göre farklı isimlendirmeleri olan manilere Orta Asya Türklerinde; "mahni", "mane", "çink", "step", "aytipa", "kayım", "çölenk", "koşyo", "aşule" denilirken, Anadolu'da, "mani", "mâna", "mane", "meâni", "meni", "bayatı", "hoyrat", "alagözlü", "ficek" denilmektedir.

            "Mâni" sözü arapça ma'nâ (= ma'ni)'dan gelmedir görüşü yanında "...mani kelimesinin 15-16. yüzyıllarda tertiplenen cönklerde "mâ'nî" tarzının  yazılmasına bakılırsa, bu sözün "mana"nın Farsça telaffuz şekli olan "mâ'nî" nin Türkçeleşmiş bir şekli olduğunu kabul etmek gerektiği"  belirtilmiştir. Şemsettin Sami maniyi: "bir tür değil, ezgi şekli ve nağme olarak" tanımlar.

            Anonim halk edebiyatı ürünlerinden mani, sözlü anlatım geleneğiyle bugüne kadar gelmiş, konuları bakımından "niyet-fal (yorum) manileri, sevda manileri, iş manileri, bekçi ve davulcu manileri, İstanbul'da bazı sokak satıcılarının manileri, İstanbul meydan kahvelerinin cinaslı manileri, Doğu Anadolu hikâye manileri, mektup manileri" diye adlandırılır.

            Yaptığımız ve yaptırdığımız derlemelerde, mani söyleyicilerinin neredeyse tamamı kadındır. Derleme yaparken, Karakaya ve civarındaki köylerde maniye ficek denilirken, Üzümlü merkezinde mani, meni denildiğini gördük. Kemaliye (Eğin) ilçesinde ise maniler 11 heceli olup, "Ala gözlü" diye adlandırılmaktadır. "Erzincan Manileri" isimli kitabında Ruhi Kara, bu durumu şöyle ifade eder; "mani söyleyicilerine bize mani söylemelerini  istediğimizde, ilk önce böyle bir şey bilmediklerini söylediler. Maniden bir örnek verdiğimizde bize söylediğimizin "mani" değil, "ficek" olduğunu belirttiler..."

            Çoğu 7 heceli olan mâninin kafiye düzeni aaba düzeninde uyaklı dörtlükten oluşur. Bu uyak düzeniyle mani diğer şiir biçimlerinden ayrılırken, her mani kendi başına bir bütündür. Erzincan'da olduğu gibi Üzümlü ilçemizde de 7 (yedi)'li düz maniler söylenmektedir. "Erzincan ve yöresinde genellikle sevda, gurbet, iş, niyet manileri söylenir... Üzümlü ve köylerinde mani söyleme geleneği  günümüzde pek yaygın değildir. Anonim halk edebiyatı sözlü anlatım ürünleri arasında halen varlığını koruyan mani eskiden soğuk kış gecelerinde "kürsü etrafında, düğünde, bağda, bahçede, imecede çalışırken söylenirmiş.

 

            Üzümlü Manilerinden örnekler:

 

Al çuha yeşil çuha                                            Al elma oyulur mu

Yeşilin gözü çıka                                              Güzelden doyulur mu

Üç gündür görmemişim                                    Güzeli saran kollar

Az kaldıcanım çıka                                           Dünyada yorulur mu

 

Altın ibrik doldurdum                                        Altın ibrik ıladım

Gözüm yollarda durdum                                    Dış kapıyı suladım

Dediler yârin gelmiş                                         Giderken küsülüydüm

Seğirttim yolda durdum                                    Gelirken karşıladım

 

Atım gider karadan                                          Armudun irisine

Dağlar kalksın aradan                                       Taş attım birisine

Beni köye yetiştir                                             Anne beni çoban et

Yeri göğü yaradan                                           Kızların sürüsüne

 

Arpalar filiz oldu                                              Altın güzel bendi yâr

Bu dert bize az oldu                                          Küle döndü benzim yâr

Üzümlü'den çıkalı                                             Nereye gittin gelmedin

Ölüm bize farz oldu                                          Kalbimin veziri yâr

 

Bağçe barssızdır güler                                      Bahçelerde bamiye

Üzüm arsızdır güler                                          İmrenirim yemeye

İçerim kara bağlamış                                        Sana bir çift sözüm var

Yüzüm arzudur güler                                        Utanırım demeye

 

Bahçede güller açar                                         Bahçelerde maydanoz

Etrafa koku saçar                                            Maydanozu yoldunuz

Yârim gitti gelmedi                                           Emmimgilin kel goldig

Bu yüzden kaldım naçar                                   Siz mi adam oldunuz

 

Bahçelerde mon meni                                       Bir ay doğar ne parlak

Verem ettin sen beni                                        Muradımı ver Allah

Nasıl verem olmayam                                       Muradımı verirsen

Eller sarıyor seni                                              Kurban keserim Allah

 

Bir taş attım kuruna                                          Bizim bağın başındaki kirazı

Akan sular durula                                             Gidin bakın dökülmüşmü birazı

Beni yârdan ayıran                                           Yolladığım mendil mendil çerezi

Yüreğinden vurula                                            Yiyip yiyip inkâr etme sevdiğim

 

Bu gece yatmamışım                                        Bu zaman ah bu zaman

Uykuya doymamışım                                        Merekte sarısaman

Kirpik seni keserim                                          Eller ne derse desin

Yâr geçmiş duymamışım                                  Gel sarılak bu zaman

 

Çaya indim daşıyok                                          Çayda çınar ağacı

Yüzük buldum kaşıyok                                     Çift gezer iki bacı

Havada bir kuş gezer                                       Küçüğü ele emek

Benim gibi eşi yok                                            Büyüğü can ilacı

 

Çay kenarı çim tutar                                         Çıktım eşik arası

İki bacı mum tutar                                            Buldum atlas parası

Birisi şöyle böyle                                              Tez buldum tez yitirdim

Birisi bana yeter                                               Nedir bunun çaresi

 

Çubuğum var evelikten                                     Dağda geyik izi var

Yılan çektim delikten                                        Evlinin ne yüzü var

Ne doydum ne usandım                                    Canım kurban bekâra

Senin gibi ferikten                                            Şeker gibi sözü var

 

Dağdan kesdim ardıcı                                       Dağlara geldi bahar

Kınalı parmak ucu                                            Çiçekle doldu bağlar

Dediler yâr evleniyor                                        Toplanın güzel kızlar

Dedim olaydım sağdıcı                                     Mahallede düğün var

 

Dağ üstünde sarayım                                        Kadir kıymet bilmeze

Yâri kime sorayım                                            Dil meze gerdan meze

Yârdan gelen nâmeyi                                       Dil  değil dudak meze

Mendilime sarayım                                           Bilmedim gönül verdim

 

Ekinim var harmanım yok                                 Elmalar aluçalar

Elimde fermanım yok                                       Al yanak mavu çalar

Yâr yolu g ayet uzak                                        Kız yalnız yola çıkma

Gitmeye dermanım yok                                    Bir avcı seni çalar

 

Entarinin biçimi                                                Entarisi al basma

Yalan dünya geçimi                                          Alıp duvara asma

Gel yârim konuşalım                                         Sen benim ben senin

Bir sigara içimi                                                Her söze kulak asma

 

Erzincan selvi direk                                          Evim evim mezire

Suyu nerden indirek                                          Babam  benzer vezire

Öyle ahbap bul ki                                             Oğlan kırk vezir olsa

Yâre selâm gönderek                                       Kırk kez yalvarır kıza

 

Gel tarladan tarladan                                        Gidene bak gidene

Ayak çamur olmadan                                       Gül sarılmış dikene

Annem beni vermiyor                                      Mevlam sabırlar versin

Beşibirlik olmadan                                            Gizli sevda çekene

 

İbriği aldım ıladım                                             Kadife yastık gadama

Dış kapıyısuladım                                             Sefa geldin odama

Dediler yârin geldi                                            Gelirse güzel gelsin

Koşarak karşıladım                                          Çirkin koymam odama

 

Kale kaleye bakar                                            Kapısı kanatlıya

Ortasında su akar                                             Ben varmam kır atlıya

Delikanlı dururken                                            Mevlam yazarsa yazsın

İhtiyara kim bakar                                            Boynu kıravatlıya

 

Kara hergin içinde                                            Karanfil neden olur

Mavi şalvar kıçında                                          Dökülür denden olur

Çok sallanma güzelim                                       Ben ayrılık bilmezdim

Seferberlik içinde                                             Ayrılık senden olur

 

Keleriç'te dört oda                                           Kemerin baftaları

Ay girdi de buluta                                             Sayamam haftaları

Bu ne biçim zalim yâr                                      Deseler yâr geliyor

Gide beni unuta                                               Kırarım tahtaları

 

Kızılcığın dalına                                               Kuşburnunun irisi

Peşkir attım yanına                                          Geçti güzel sürüsü

Bülbül güle darılmış                                          Sürüsünden fayda yok

Ben de benim yârime                                       Yaktıbeni birisi

 

Koyunu koyun gele                                          Mani maniyi açar

Postunu soyun gele                                          Mani bilmeyen kaçar

Allah'ıseverseniz                                              Gelin mani diyelim

Yârimi kovun gele                                            Mani dertleri açar

 

Mavi hindi setmeli                                            Merdivenim kırk ayak

Al dudaktan öpmeli                                          Kırkına verdim dayak

Geceler on beş saat                                          Deseler yâr geliyor

Yalnız nasıl yatmalı                                          Giderim yalınayak

 

Nahır önü har gelir                                           Parmağında mühür var

Ben beklerim yâr gelir                                     Yüreğinde kahır var

Yârin beyaz kolları                                           Sen bu elden gideli

Boynuma halkalanır                                          Yemeğimde zehir var

 

Pencerede tül perde                                         Sarıhindi gıygacına

Perdenin ucu yerde                                          Şeker düyledim ucuna

Can titrer yürek oynar                                      O yâre deyin gelsin

Yâri gördüğüm yerde                                       Bizim bağın ucuna

 

Sizin düğüne geldim                                          Seher yeli her yerlerden serindir

Yeterince eğlendim                                          Yârdan ayrılanın  derdi derindir

Eğlenmekle kalmadım                                      Ağlama güzelim dökme yaşını

Oğluma kız beğendim                                      Gider gelirim yâr Mevlâ kerimdir

 

Su içen suya kanasın                                        Şu giden nerelidir

Yâr seven içten yansın                                     Ceketi karelidir

Anama haber salın                                           O da mıbenim gibi

O kızıbana alsın                                               Yürekten yaralıdır

 

Taşta öter çil keklik                                          Üzümlü'nün üzümü

Yâra yazdım bir mektup                                   Dinle benim sözümü

Bir yanıselâm dolu                                            Dinlemezsen  sözümü

Bir yanıda hasretlik                                          Göremezsin yüzümü

 

Ver beşiğin sallayam                                        Yağmur yağar taneler

Gül dalına bağlayam                                         Başıma geldi neler

Anamdan ayrıdüştüm                                       Ölürse çoklar ölsün

Hem deyip hem ağlayam                                  Ölmesin bir taneler

 

Yüce dağ başında seni beklerim

Yüküm yıkılınca gene yüklerim

Kömür gözlerini sevdiğim yârim

Senden ayrılalıarttıdertlerim