1. İLÇE MERKEZİNDEKİ TARİHİ KALINTILAR

 

            1.1. Üzümlü Kalesi

            Üzümlü İlçe Merkezi'nin yaklaşık 500 m. doğusunda yüksek bir tepe üzerinde bulunmakta, burasının Üzümlü'nün kuruluşunda önemli bir görev üstlendiği anlaşılmaktadır. Kale'ye tepenin batı yamacında bulunan ve aynı zamanda kaya mezarına da götüren  bir antik yoldan ulaşılmaktadır   Kalıntılar  arasında rastladığımız bir sunak kalıntısı dikkat çekicidir ve Kale'nin tarihlendirilmesinde yardımcı bir unsur olarak değerlendirilebilir. Günümüzde Kale'nin ana unsurları olan sur duvarı v.s. pek belirgin değildir. Bu da Kale'nin çok eskiden beri terkedilmiş olduğunu göstermektedir.

 

            1.2. Kaya Mezarı(Şeyh Karpuz Mağarası)

            Üzümlü Kalesi'nin yamacında yer almaktadır. Burasıyla ilgili olarak halk arasında çeşitli efsaneler anlatıla gelmektedir. Efsaneye göre; mağarada kış mevsiminde,  etrafın karlı olduğu bir zamanda yemyeşil dallar arasında bir karpuzun çıktığı görülür. Kış ortasında büyük bir karpuzun yetiştiğine hayret eden halk, burasının ulu bir velinin türbesi olduğunu düşünmüştür. Bundan dolayı halk arasında bu mağara Şeyh Karpuz Mağarası olarak anılmaktadır. Bir başka efsaneye göre ise; Rus işgali sırasında, tepeye doğru Rus  askerlerinin çıktığı görülür. Bu sırada mağaradan bir el silah sesi duyulur. Bundan kaçan Rus askerleri halk tarafından kovularak şehrin kurtuluşu sağlanır.

            Ancak gerçekte burası, doğal kayaya oyulmuş bir kaya mezarıdır.  Üzümlü İlçesi'nin ilk kurulduğu yer olan Kale'ye götüren taşlarla düzeltilmiş bir patika yolla ulaşılan kaya mezarı, ilçeye nazır konumdadır.

            58X128 cm. ölçülerindeki dikdörtgen şekilli kapı açıklığının sağ tarafında, 40X65 cm ölçülerinde bir niş mevcuttur (Resim: 2). Küçük bir giriş bölümünden sonra 190X225 cm ölçülerinde ve yaklaşık 3 m. yüksekliğinde  bir odadan ibaret olan kaya mezarının duvarlarında iki niş bulunmaktadır. Bunlardan küçük  olanı30X40 cm., büyük olanı ise 54X60 cm. ölçülerindedir (Çizim: 1).

            Mezarın içerisinde kaçak kazılar yapılmış ve bol miktarda ortaçağ seramikleri (Resim: 3) ile iskelet  parçaları ihtiva ettiği tespit edilmiştir. Muhtemelen burasının Urartu döneminden (M.Ö. 900-550) kalma bir kaya mezarı olduğu anlaşılmaktadır.

 

            1.3. Altıntepe

            Altıntepe Höyüğü, içinden Erzurum-Erzincan devlet karayolunun geçtiği verimli bir ovada yer almaktadır. Erzincan'a 20 km. mesafedeki Altıntepe 60 m. yüksekliğindedir ve diğer Urartu kaleleri gibi dik yapıya sahiptir   Altıntepe 1938 yılında burada zengin bir mezarın rastlantı sonucu bulunması sebebiyle ilk olarak tespit edilmiştir. 1959 yılında Prof. Dr. Tahsin ÖZGÜÇ başkanlığında başlatılan kazılarla teferruatlı biçimde bilim alemine tanıtılmıştır. Kazılarda elde edilen veri ve bulgular Urartu tarihinin olduğu kadar, sanatı ve mimarisinin tanıtılmasına da büyük  katkı sağlamıştır. Buna göre  iç içe iki kale duvarı ile korunan tepede, tapınak-saray kompleksi, mezarlar, konutlar ve çok sayıda arkeolojik eser ortaya çıkarılmıştır. Yeraltındaki  mezar odaları, Urartular'ın ölü gömme adetleri, mezar şekilleri, zengin ölü hediyeleri ve el sanatları hakkında geniş bilgiler  vermiştir. Altıntepe'de  ölüler yeraltına kesme taşlarla inşa edilmiş mezarlar içerisindeki taş veya ağaç lahitlere  altın, gümüş, değerli eşyalar ve süslü giysileriyle birlikte gömülmüşlerdir. Mezar odalarına altın, gümüş, tunç, fildişi, demir, pişmiş toprak, taş ve fayanstan çeşitli eşyalar, gümüş ve tunç kaplama ağaç sandalyeler, tunç kemerler, çeşitli ahşap mobilyalar, tunç kazanlar ve savaşçı birisine ait olduğu sanılan bir savaş arabası bırakılmıştır. Bu mezarlardan çıkan üç ayağı üstünde duran ağız kenarı boğa başlarıyla süslü büyük tunç kazanlar, oldukça ilginçtir. Çivi yazılı tunç eşyada kral adları mevcuttur. Tamamı Urartu sanatının parlak dönemine (M.Ö.8.yy) tarihlenen ve sanat açısından büyük değer taşıyan bu eserler günümüzde Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenmektedir.

            Urartu Krallığı'nın batı sınırında büyük krala bağlı bir beyliğin kalesi ve yönetim merkezi olduğu sanılan Altıntepe'de, buluntular arasındaki Tanrı, insan ve hayvan figür betimlemeleri önemli yer tutmaktadır. Özellikle kanatlı boğa üstünde uzun giysili, kanatlı Tanrı ve kanatlı at betimlemesi ilginçtir. Bunlar  Urartu dini, Tanrıları ve inanışlarıyla ilgili bilgileri daha  da zenginleştirmektedir.

            Altıntepe kalıntıları; tapınak-saray kompleksi, sütunlu kabul salonu, açık hava tapınağı, üç adet mezar ve depodan meydana gelmektedir.

            Kare planlı tapınağın çevresinde, klasik Urartu mimarisinin özelliği olarak 8 sütun yer almaktadır   Tapınağın batısında, birbirine bağlantılı odalardan oluşan sarayın temel izleri bulunmaktadır (Resim: 8). Sarayın güneyinde ise Ön Asya'daki salonların öncüsü olan 18 sütunlu kerpiç duvarlı kabul salonu ile dini törenlerin yapıldığı açık hava tapınağı mevcuttur.  Ayrıca tepenin güneyinde, dikdörtgen planlı üç odadan oluşan Urartu KralıII. Sarduri'ye ait bir mezar, tek odalıI. Rusa'ya ait bir mezar ve II. Argişti zamanında inşa edilen diğer bir mezar (Resim: 9-10) ile tepenin kuzeydoğusunda depo binası yer almaktadır.

            Büyük bir kayalık alan üzerinde yer alan ve doğuyu batıya bağlayan tarihi yol üzerinde bulunan Altıntepe, Urartu tarihi ve sanatının  önemli bir halkasını oluşturmaktadır.

 

            1.4. Saztepe Höyüğü

            Erzurum-Erzincan karayolu üzerinde, Altıntepe'ye 1,5 km. mesafede ve doğuda yer almaktadır. Hemen her yerinde pek çok kaçak kazılar yapılmış olan höyükte, yol yapımısırasında bol miktarda keramik parçalarına rastlanmıştır.

            Zirvesi ovadan yaklaşık 100 m. yüksekliğindeki höyükte İlk Tunç Çağı'ndan başlayan; Geç Devir Urartu ve Ortaçağ dönemlerinde devam eden iskân izlerine rastlanmıştır. Höyüğün güneydoğu bölümünde moloztaş örgülü duvar parçalarıbulunmaktadır. Nekropol alanının höyüğün doğusunda yer aldığıtahmin olunmaktadır.

 

            1.5. Küçük Höyük

            Altıntepe'nin kuzeyinde ve Altıntepe'ye 2,5-3 km. kadar uzaklıkta bulunan Küçük Höyük, Altıntepe ile Üzümlü ilçesi arasında yer almaktadır (Resim: 11) Höyük bulunduğu arazide 100 m. çapında, küçük boyutlarda bir tümsek oluşturmaktadır. Yüzeydeki incelemelerde burada çok sayıda kaçak kazının yapılmış olduğu tespit edilmiştir. İlk Tunç Çağıkeramikleri ile Demir Çağı seramikleri burasının prehistorik dönemlerden beri önemli bir yerleşime sahne olduğunu göstermektedir. Kuzeydeki dere yatağından bahar aylarında gelen sel tehlikesiyle kaçak kazı yapanların tahribatı sebebiyle höyük, yoğun biçimde tahribata uğramıştır.

 

            1.6. Akkoyunlu Camii

            Üzümlü ilçe merkezinde yer alan caminin  Akkoyunlular zamanında inşa edildiği sanılmaktadır⁴ (Resim: 12). Muhtemelen bu sebeple böyle isimlendirilmiştir. Ancak caminin batı cephesinde  bulunan giriş kapısının üzerindeki kitabe, bizi daha erken bir tarihe götürmektedir. Kitabe  eğer bu yapıya aitse, son satırındaki 701 H. tarihi 1301-1302 senesine tekabül etmektedir (Resim: 13). Bu tarih bölgenin İlhanlı egemenliğindeki dönemine, Akkoyunlu hakimiyetinin  yaklaşık 170 yıl öncesine işaret etmektedir.

            Bu kitabeden hareketle, belirtilen tarihte aynı yerde yapılmış olan cami, Akkoyunlular devrinde elden geçirilmiş ya da yenilenmiş olabilir. 1965 yılında  camii tekrar yenilendiğinden yapının eski durumuyla ilgili tespitler  yapmak mümkün olmamıştır. 1997 yılında düzgün  kesmetaş malzemeyle yapılmış minarenin şerefesinde baklava dilimi, gülbezek  ve karanfil gibi motiflerle süslemeye  yer verildiği görülmektedir.

 

            1.7. Kilise Kalıntısı

            Üzümlü ilçe merkezinde, Babacan Mahallesi'nde Akkoyunlu Camii'nin 50 m.  kadar doğusunda yer alan tek nefli bir kilise kalıntısı vardır. Mahalle muhtarı İsmail Navruz'un verdiği bilgilere göre doğu-batı istikametinde uzanan şapelin doğu yönündeki apsis, içten yarım yuvarlak, dıştan üç köşelidir. 100 cm. kalınlığındaki duvarlar içten ve dıştan düzgün kesme taş kaplamalıymış ancak, günümüzde duvarların alt kısımlarından bazı izler kalmıştır. Bugün oldukça harap vaziyettedir (Resim: 14, Çizim: 2).

 

            2. KARAKAYA BELDESİNDEKİ TARİHİ KALINTILAR

 

            2.1. Karakaya Kalesi ve Kaya Basamakları

            Kale Karakaya Beldesi'ne 3 km. uzaklıkta, ovadan 400 m. yüksekte ve sarp bir kayalık üzerine kurulmuştur. Sivas Boğazı(Sakaltutan), Kemah Boğazı, Sansa Boğazıve Munzur Dağları'na nazır, Esence (Keşiş) Dağlarının öncülerinden bir yüksek tepeye inşa edilmiş bir eskiçağ  kalesidir (Resim: 15). Kalenin doğusunda dar bir vadi bulunmaktadır. Kuzey tarafından gelen çay, kalenin doğusundan geçerek ovaya doğru akmaktadır. Kalenin bu kısmı sert ve dik, yalçın doğal kayalardan ibarettir. Kalenin batısında 5-7 m. uzunluğunda moloz-yonu taşla  örülmüş sur kalıntıları bulunmaktaysa da bağlantıları tahrip olduğu için  sınırlarını tam olarak tespit etmek imkânı kalmamıştır.

            Kalenin kuzeydoğusunda sarp yamaçtan aşağıdaki suya inen  kaya basamakları son derece önemlidir. Basamakların üst bölümünde gerçekleştirilen kaçak kazılarda ortaya çıkarılan toprak, merdivenden aşağıya atıldığından basamaklar günümüzde kullanılamayacak durumdadır. Eskiden beri üzeri örtülü bir gizli su yolu olduğu anlaşılan bu merdivenlerin kale  halkının aşağıdaki çay ve son derece soğuk kaynak suyuna ulaşmasını sağlayan gizli bir ulaşıma hizmet ettiği anlaşılmaktadır (Resim: 16). Hemen bunun güneyinde, ana kaya yontularak başka bir patika yol oluşturulmuştur. Gizli yoldaki basamakların sayısı45'dir. Son üç basamak  toprak altında kalmıştır. Basamakların yüksekliği 30 cm., genişliği 190-110 cm., kalınlığı ise 25-50 cm.  arasında değişmektedir.

            Karakaya Kalesi'nin konumu savunmaya son derece elverişlidir. Savunmayı ön planda tutan eski Anadolu devletleri için bu konumundan dolayı gözde bir yerleşim yeri olma niteliği taşımaktadır. Kalenin ve kaya basamaklarının kimler tarafından  hangi tarihte yapılmış olabileceği kesin olarak bilinmemekle birlikte, kalenin biraz aşağısındaki Urartu Göletleri, Altıntepe'ye yakınlığı, savunmaya elverişli konumu, ana kayaya yapılan taş işçiliği, kimliğiyle ilgili önemli ipuçları değerlendirilebilir. 

 

            2.2. Kilise Kalıntısı

            Karakaya Beldesi'nin kurulduğu yamaçta üst bölümdeki mahallede , bahçeler içerisinde yer alan bir kalıntıdır. Dıştan dışa 3 m. x 6.40 m. ölçülerinde, dikdörtgen planlı, küçük bir şapeldir. Şapelin sadece apsis bölümü ile kuzey duvarı günümüze kadar gelebilmiştir. Diğer bölümlerinin duvarlarının üst kısımları yıkılmış durumdadır. Burası geçmişte Keleriç olarak nitelendirilen yerde oturan azınlıkların ibadetgâhı olarak kullanılmaktaymış. Ortaçağdan kaldığı sanılmaktadır.

            İç ve dış mimarisindeki düzgün kesme taş kaplamalar günümüzde tamamen dökülmüş, ancak moloz taş ve harçtan oluşan iç dolgu mevcuttur. Benzer örnekleri beşik tonozlu bir örtüye sahiptir. Bu şapelin de aynı şekilde beşik tonozla örtülü olduğu sanılır. İç ölçümleri 1,60 x 5 m. olup doğu yönünde  yarım daire planlı bir apsis yer almaktadır   İçerisinde herhangi bir süsleme izine rastlanmamıştır  

 

            2.3. HacıNutullah Camii

            Karakaya Beldesi'nde yer alan bu Cami'nin yaklaşık 200 yıl kadar önce HacıNutullah Efendi adlı bir şahıs tarafından yaptırıldığı bilinmektedir . Mart 1992 depreminde zarar gören cami, tümüyle yenilendiğinden orijinal özelliklerini kaybetmiştir. Önceden kıymetli ahşap süslemelere sahip olduğu halk tarafından ifade edilmektedir. Eski yapının ahşap destekli ve çatılı olduğu, caminin   çevresinde hâlâ mevcut olan üç parçaya bölünmüş ahşap direk ve başlıklardan anlaşılmaktadır.

            Caminin önünde küçük bir mezarlık  bulunmaktadır. Buraya halk arasında Şeyh Mezarlığı denilmektedir. Ancak  burada kayda değer, özellikli mezar ve mezar taşlarına rastlanmamıştır. Mezarlıkta yörenin yetiştirdiği alimlerden Abdurrahman Efendi'nin mezarı vardır.

            Mezarlığın kuzeybatı köşesinde de Karakaya'nın yetiştirdiği âlimlerden Pir-i Samî Hazretlerinin ders okuttuğu bir oda mevcuttur. Ocak başlarındaki  dolaplarda ahşap süslemelerin orijinal özelliklerini muhafaza eden bu oda, günümüzde yenilenmiş durumdadır  

 

            3. BAYIRBAĞ BELDESİNDEKİ TARİHİ KALINTILAR

 

            3.1. Manastır Kalıntısı

            Bayırbağ  Beldesi'nin 4 km kadar kuzeybatısında bir Manastır kalıntısı vardır. Manastır'dan günümüze bir kilise ile oldukça yüksek duvarlarla çevrili bir avlu etrafına yerleştirilmiş  ve yenilenmiş iki ev ile bir ahır gelebilmiştir   Avlu girişinin solunda duvara monte edilmiş  küçük bir bazalt taş üzerinde, Ermenice bir kitabe mevcuttur  ).

            Kilise; içten 4.80 x 3.10 m.  ölçülerinde, küçük boyutlu bir köy mabedi olarak inşa edilmiştir   Malzemesi kesme taş  ve kireç harcından ibarettir. Yerdeki yuvarlak profilli  taşlardan kilisenin  kemerli bir giriş  kapısına sahip olduğu anlaşılmaktadır   Yapının cephesinde, üzerine haç işlemiş taşlar dikkat çekicidir   Güney tarafta kiliseyle bitişik vaziyette  yarım yuvarlak  apsisli  bir ek şapel mevcuttur.

            Tek nefli olarak inşa edilmiş kilise, beşik tonozla örtülüdür.  Duvarların sıvaları dökülmüş, apsis kemerinde düzgün bazalt kesme taş kullanılmıştır.  Duvardaki  paye başlıkları hafif profilli ve sadedir.

            Apsisin iki yanında 40 x 40 cm. ölçülerinde ve yerden 1,5 m. yükseklikte  birer niş bulunmaktadır. Güney duvarın ortasında da bir mazgal pencere açıklığına yer verilmiştir. Ancak pencere çerçevesinde taşlar tahrip olmuştur. Dışta olduğu gibi içeride, apsis kemerinde  de haç işaretlerinin işlendiği görülmektedir  

            Kilisenin güneydoğusunda, şapelin  yanında yer alan ve 85x50 cm. ölçülerindeki yuvarlak kemerli bir açıklıktan ulaşılan  ve doğuya doğru uzanan bir gizli geçit bulunmaktadır.

            Manastır evleri iki parçadan oluşmaktadır. Alt tarafları moloz taştan, üst bölümleri kerpiçten örülmüş duvarlara sahip evler, iki katlıdır.

            Kilise, ona bağlı şapel ve gizli geçit Ortaçağ'dan, evlerin ise daha yakın tarihten  kalmış olabileceği tahmin olunmaktadır.

 

            3.2. Hüseyin Beyzâde Ahmet Bey Çeşmesi

            Bayırbağ Beldesi Camii'ne bitişik olarak yer alan çeşme, gri renkli, düzgün kesmetaş malzemeden inşa edilmiştir  Alınlık kısmındaki beyaz renkli taşa işlenen kitabe, Arap ve Latin harfleriyle yazılmıştır. Osmanlıca olarak yazılmış kitabe, beş satırdan oluşmaktadır:

            Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla

            Rableri de onlara gayet temiz bir içecek içirmiştir.

            Hayır ve hasenatın sahibi

            Hüseyin Bey Zâde Ahmet Bey'dir.

            Sene 1367/1948 Sene 1371/1951.

Mihrab nişi şeklinde bin nişe sahip olan çeşme günümüzde de kullanılmakta olup, üst kısımlarını asma dalları ve yaprakları sarmış vaziyettedir (Resim: 25).

 

            3.3. Konak Çeşmesi

            Bayırbağ Beldesi'ndeki Konağın önünde bir çeşme yer almaktadır. Kitabelikte sene 1216/1801-2 tarihi vardır. Düzgün kesmetaş malzemeyle inşa edilmiş olan çeşme iki yandan kademeli başlıklı birer plasterle sınırlandırılmıştır. Altta dikdörtgen  şekilli bir yalak mevcuttur. Daha üstte hâlâ faal durumda bir musluk ile kâse koymak için kemerli iki küçük niş vardır. Kademeli profillerden meydana gelen kornişin üzerinde, içerisinde ay-yıdız motifinin yer aldığı üçgen alınlık mevcuttur. Oldukça sağlam durumdaki çeşmede başka süsleme unsuruna rastlanmamaktadır   

 

            3.4. Çeşme

            Bayırbağ Beldesi'ndeki konağın yaklaşık 150 m. kadar kuzeyinde ikinci bir çeşme, Ermenice ve Osmanlıca harflerden oluşan bir kitabeye sahiptir. Beyaz taşa işlenmiş olan kitabede; 1325/1907 tarihi mevcuttur. Ampir kuruluşlu, gri renkli  düzgün kesme taştan yapılmış olan Çeşme, 3,35 m. yüksekliğinde, 2,05 m. genişliğindedir. Dikdörtgen şekilli yalağın iki ucuna yerleştirilmiş olan taşların ön yüzünde birer gül bezek motifi mevcuttur. Profillerle sınırlandırılmış olan cephede, altta, köşeleri çiçek desenli dikdörtgen çerçeve içinde, gül bezeklerin merkezinden çıkan iki lüle vardır. Bunlardan birinden hâlâ su akmaktadır. Üstteki kitabeliğin iki yanına da üzerinde bir üçgen alınlık yer almaktadır. Yalak, toprak seviyesinin  altında kalmıştır. İki yandaki süslemeli taşlar düşmüş durumdadır  

 

            3.5. Konak

            Bayırbağ Beldesi'nde Avukat Erhayat Fırattekin'e ait olan Konak, bahçesindeki çeşmenin kitabesinden hareketle XX. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir  Büyük ahşap kapıdan   geçilen geniş bir avlu içerisinde yerleştirilmiş olan bina meyilli bir arazi üzerinde yer alır   Bu sebeple güneybatı yönünde bodrum oluşturularak  üzerinde ahşap balkona yer verilmiştir. Balkonun altında süslemeli büyük bir çömlek vardır.

            Konağa güneydoğu taraftaki üçü serbest, ikisi duvara bitişik beş ahşap direkle taşınan girişten girilmektedir. Balkon ve giriş orijinal yapısını muhafaza ederken çatısı, yenilenmiştir (Resim: 31). Dikdörtgen şekilli, demir parmaklıklı pencerelerle  aydınlatılan Konak bir asırlık geçmişiyle yöre sivil mimarisinin önemli bir örneği durumundadır. Konağın içinde bulunduğu avlunun, yola bakan güney köşesinde, kırmızı renkli düzgün kesme taştan yapılmış bir çeşme daha vardır. Üst kısmı tahrip olmuş ve kullanılamaz durumdaki, yüzeysel yuvarlak kemerli çeşmenin iki yanında, balık sırtı motifleri ile süslü bir kuşak dikkat çekicidir  

 

            4. ÇAMLICA (DALAV) KÖYÜ HANI

            Yöredeki  araştırmalarımız sırasında eski Erzurum-Erzincan kervan yolunun geçtiği güzergâh da takip edilmiştir.  Kervan yolunun Çamlıca (Dalav) Köyü'nden geçen bölümünde bir han kalıntısının varlığı tespit edilmiştir  Han, köyün 250-300 m. kadar aşağısında, Bulanık Köyü'ne giden yolun üzerinde bulunmaktadır. 18, 50 x 28 m.  ölçülerinde  dikdörtgen  planlı han oldukça harap durumdadır.  Üst örtü  çökmüş  ve iç kısmını doldurmuştur. Duvarlar temel seviyesine kadar yıkıktır. Batı duvarı yerden  1,5 m.  kadar ayaktadır. Duvarlar, moloztaş ve kireç harcı ile inşa edilmiştir. İncelemelerimiz sırasında tespit edebildiğimiz  kadarıyla güney taraftaki  uzun kenarın  ortasında yer alan kapıdan küçük bir avluya ulaşılmaktadır. Avlunun doğu ve batı yönlerinde birer hücre yer almaktadır. Bunları üç yönden "U" şeklinde saran ve muhtemelen beşik tonozla örtülü olduğu  anlaşılan  ahır bölümü  çevrelemektedir.

            Hanın 200 m. kadar doğusunda bir tepe üzerinde yer aldığı anlaşılan ancak bugün tamamıyla yıkılmış durumdaki bir kalenin izlerine rastlanmıştır.

 

            5. ESENYURT KÖYÜ MEZARLIĞI

            Eski Erzurum-Erzincan yolunun Yollar üstü Beldesi yakınlarında, çığ ve heyelan sebebiyle 1965 yılında karşı tarafta ve daha doğuya nakledilen Eski Esenyurt Köyü'nde tarihi bir mezarlık bulunmaktadır   . Ancak bu küçük mezarlıktaki mezar taşlarının çoğu tahrip edilmiş durumdadır. Mezarlıkta, Erzincan (Çayırlı'daki gibi koç şeklinde bir mezartaşı sağlam kalabilmiştir.   Boynuzları belirtilmiş olan koçun üzerinde bir yüzünde:

            Sahib-u kabr ...... Ağa

            Oğul Ali Ağa Vâlidesi

            Şah Hanım 1323 /1905

diğer yüzünde:

            Seyyid Payas (?) zâde

            Seyyid Ali bin Seyyid Ahmed

yazılıdır. Bunun hemen yakınındaki bir başka mezartaşında da 1227/1812 tarihi yazılıdır. Ayrıca diğer mezartaşları üzerine hançer, tüfek, ibrik, tarak, deve ve daire ile daire içinde, içerisi üçgenlere bölünmüş altı kollu  yıldız motifleri işlenmiştir  

            Pınarlıkaya ve Böşköy'deki mezarlıkta yer alan mezartaşları arasında  şekil, boyut ve süslemeleri açısından büyük bir benzerlik vardır. Bu mezartaşlarının benzerleri Doğu Anadolu Bölgesi'nde Tunceli, Erzurum, Erzincan, Iğdır ve Van gibi çeşitli yerleşim birimlerinde de mevcut olup, bunların Orta Asya Türkleri'ndeki Şamanist inancın bu coğrafyaya bir yansıması ve geleneksel değerleri sürdüren kültür kalıntıları olduğu bilinmektedir.

 

            6. PINARLIKAYA KÖYÜ MEZARLIĞI

            Erzurum-Erzincan güzergâhı üzerindeki Tanyeri'nden sola ayrılan eski yoldan ulaşılan ve "Yer Demir Gök Bakır" filmi çekimi ile ünlenmiş Pınarlıkaya Köyü'nde tarihi bir mezarlık vardır   Köyün girişinde yer alan ve hâlâ gömü yapılabilen bu mezarlıkta, çeşitli şekil ve biçimlere sahip mezar taşları ve mezarlar mevcuttur. Bunlar;

            1- Anadolu'da hemen her yerde rastlayabildiğimiz, cesedin boyutlarına göre açılan çukur ve onun üzerine yerleştirilen mermer plakalar ile etrafını kuşatan demir şebekelerinin meydana getirdiği bir mezardan ibaret birinci gruptur. Bunların daha çok yakın tarihli oldukları anlaşılmaktadır    

            2- Sayıları onu bulan, küçüklü-büyüklü (çocuklar için küçük, büyükler için büyük) koç-koyun heykelleri tarzında mezartaşlarının oluşturduğu ikinci grup Pınarlıkaya Köyü Mezarlığı'nda oldukça önemli bir grubu oluştururlar. Bu tip mezartaşlarının yörede eskiden beri ve geleneksel tarzda yapıla geldiği sanılmaktadır. Eski  Türk çevrelerinde ve özellikle alevilerin  yoğun olduğu yerleşim  yerlerinde (Iğdır, Van, Tunceli, Erzurum, Erzincan vb.) olmak üzere bunların benzerlerine  rastlanmaktadır. Erzincan sınırları içerisindeki Başköy  ve Eski Esenyurt Köyü'ndeki mezartaşlarıyla da yakın benzerlik içerisinde görülen bu mezartaşlarının aynı zamanda, Erzincan ve çevresinde XIV. ve XV.  yüzyıllarda yöreye hakim olmuş Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri halkının inançlarını yansıttığı anlaşılmaktadır.  Bu sebeple koç koyun  heykelleri şeklindeki mezartaşlarıbölgede daha sık ve yoğun  biçimde  karşımıza çıkmaktadır  

            3- Pınarlıkaya Köyü Mezarlığı'ndaki bir başka grup da Anadolu'da benzer örneklerine pek rastlanmayan ancak Başköy'de oldukça fazla sayıda ve önemli ölçüde yer alan bir mezar türünün oluşturduğu gruptur. Kademeli  ve yüksek kaidelere  sahip olan bu mezarlarda lahidin  iki ucuna  prizmal şekilli taş şahideler dikilmiştir (Resim: 43). Bunların benzerlerine, İlkçağda Batı Anadolu’da  yekpare kayadan  oyulmuş daha yüksek ve daha büyük ölçülerdeki mezar taşlarında rastlanmıştır.

            4- Mezarlıkta başka bir örneği olmamakla birlikte, Osmanlı tipi, kavuklu bir şahide ilgi çekicidir.

            Üçüncü grup mezarlardan birisinin, baştaşında:

            Maşâallah

            Lâ ilâhe illâ'l-lâh

            Muhammed Rasûlu'l-lâh

            Ve lâ havle ve lâ kuvvete

            İllâ bi'l-lâhi'l-'azim

ayaktaşında:

            Hüvel-bâki

            el-Merhûm el Mağfûr

            el-Muhtâc ilâ rahmeti rabbi

            el-Ğafûr İsmail Ağazâde

            Muti Bey'in ruhu için

            el-Fâtiha 1316/1898-99

yazılıdır. Koç şeklindeki bir mezar taşının üzerinde:

            Hüseyin Baba Hazretlerinin ruhu için

            el-Fâtiha. Sene 1324/1906

yazılıdır.  Bunların dışında mezar taşlarında bir çok kitabe mevcuttur. Dikkat çeken, mezar taşlarındaki kitabelerden tesbit edebildiğimiz kadarıyla en eski mezar örneklerinin H. 1275/1858 ve H. 1240/1824-25 tarihini taşımış olmalarıdır.

            Farklı çeşit ve boyutlardaki  Pınarlıkaya  Köyü mezar taşlarında ilgi uyandıran hususlardan biri de üzerlerinde  figürlü  kabartma ve çeşitli motiflerin işlenmiş olmasıdır. Bunlar daire içinde altıkollu yıldız, gülbezek, çarkıfelek, ibrik, daire, at, koç, tüfek, tabanca, elinde kılıç bulunan süvariyi taşıyan at ve insan (savaş sahneleri), eyerli at, kılıç, hayat ağacı, perde, rozetler ve rozetlerin iki yanında karşılıklı arslan, tarak, çekiç ve küçük boyutlu  çeşitli figürlerdir  

            Dekoratif tarzda işlenmiş olan bu örnekler, mezarda yatan kişinin şahsiyeti ve yaşam biçimiyle yakından alakalıdır. Ancak bunların, kökü Şamanizm'e kadar inen daha sonralarıda dini bir içerik kazanarak sembolleşen anlamları ihtiva ettiğine kuşku yoktur. Örneğin ibrik temizliğin, tepsi ikramın, konuk severliğin, kandil, aydınlığın sembolleridir. Tüfek, tabanca, kılıç, ok, yay ve eyerli at ile savaş sahneleri, Türklerin yaşam biçimleriyle ilgili semboller olup mezarda yatan kişilerin yiğitlik ve kahramanlıklarını ve savaşçı insan olduklarını göstermektedir. Anadolu insanı bu anlamları dededen toruna aktararak günümüze kadar taşımış ve kültür değerlerini yaşatmayı başarmıştır.

 

            7. SONUÇ

            Üzümlü ve çevresinde gerçekleştirdiğimiz araştırmalarla; yörenin tarihinin içinde bulunduğu coğrafi bölgenin tarihi seyrine paralel bir akış gösterdiğini belgeleyen eserler tespit edilmiştir. Kazılarla, önemli bir Urartu yerleşmesine  sahip olduğu  ortaya çıkarılan Altıntepe'nin yanısıra, yine aynı zaman dilimine tarihleyebileceğimiz Üzümlü Kalesi, Kaya Mezarı(Şeyh Karpuz Mağarası), Saztepe Höyüğü, Küçük Höyük ile Karakaya Kalesi ve Kaya Basamakları yörenin tarihine ışık tutacak önemli veriler sağlayan yerler olarak dikkate değerdir.

            Bayırbağ Beldesi'ndeki Manastır kalıntısı ile Karakaya Beldesi ve Üzümlü İlçe Merkezi'ndeki kilise kalıntıları, Ortaçağ'da da yörede yerleşimin devam ettiğini gösteren az sayıdaki örnekler olarak değerlendirilebilir.

            Anadolu'nun Türkleşmesinde en önemli aşama olarak kabul edilen Anadolu Selçukluları'nın son devrine (İlhanlı etsininin yaygın olduğu bir tarihe) işaret eden Akkoyunlu Camii'ndeki 701 H. /1301-2 M. Tarihli kitabe ayrıca önemlidir. Yine Erzurum'u Erzincan'a bağlayan eski kervan yolunun yeni bir menzilin, "Çamlıca (Dalav) Köyü Hanı"yla tespit  edilmesi de araştırmanın sonuçlarıaçısından önem atfedilebilecek  bir hadisedir. Mart 1992 depreminin bir sonucu olarak büyük oranda göç vermiş olan Bayırbağ Beldesi'nde tespit ettiğimiz çeşmeler ile bir konak ve bu konaktan başka bir çok evde rastladığımız ahşap işlemeli kapılar sanat zevkinin burada yakın zamana kadar canlı olduğunu gösteren örneklerdir.

            İl merkezine bağlıbir kasaba iken 1987 yılında çıkarılan bir kanunla ilçe olan ve adını yetiştirdiği siyah üzümlerden alan Üzümlü (eski adı Cimin) ve çevresinde, eski çağlardan beri iskânın olduğu anşılmaktadır. Ancak günümüze gelen eserler bunlarla sınırlı kalmıştır. Az sayıda kültür mirasının  zamanımıza  ulaşmasındaki başlıca etkenler, doğal afetlerle kışları çok sert geçen iklim koşullarının yanısıra, tarihi eserleri hemen her gün tahrip etmek  suretiyle kaçak yapılan kazılardır. Öte yandan şunu da ifade etmemiz gerekir ki, sahip olduğumuz taşınır-taşınmaz kültür değerlerimizi bu denli acımasızca ve insafsızca yok etmeye devam edersek, sonraki  nesillerin  "bizim" diyebileceği pek bir şey kalmayacaktır.